سیستم های حسی ما در هر لحظه در معرض محرکات بسیاری قرار دارند، این محرکات گوناگون ممکن ایت به صورت هم زمان بر ما اثر گذارند، اما آنچه ما در یک لحظه ای معین می توانیم درک کنیم، بسیار محدود است. بنابراین ما بسیاری از موضوع ها و محرکات را حس نمی کنیم. اگر برای چند لحظه آگاهانه بخواهیم به تمام صداها، اشیا و موضوعاتی که در اطراف ما قرار دارند، توجه کنیم، می بینیم که محرکات فراوانند، ولی چون تمام آن ها برای ما جالب و جذاب نیستند، به همه شان دقت و توجه نمی کنیم و فقط به تعدادی از آن ها که با هدف ها و انتظارات ما مطابقت دارند، توجه می کنیم.
دقت و توجه یعنی اینکه هر فرد تمام توجهش را به یک موضوع یا محرک خاصی معطوف کند و به خود اجازه ندهد که به راحتی از آن موضوع منحرف شود. پس معنای توجه و دقت، متمرکز کردن ذهن و حواس برای فهمیدن موضوع خاصی است. تا انسان به مطلبی توجه نکند، قادر به یادگیری آن نخواهد بود.
توجه، مقدمه ی ادراک، یادگیری و تفکر است. یادگیری به معنای دقیق آن، بدون ادراک میسر نمی شود و در برخورد با محیط، ابتدا ذهن و حواس، روی امر خاصی تمرکز پیدا می کند و بعد آن را درک کرده و نسبت به آن بصیرت و بینش پیدا می کند.
دقت امری است انتخابی، انسان همیشه با محرک های مختلف مواجه می شود. برای این که ذهن و حواس خود ار روی اشیا یا مسئله ی خاصی متمرکز سازد، ناگزیر به انتخاب است. بدیهی است وقتی که انسان از نظر جسمی، روانی و عاطفی آمادگی لازم را برای انتخاب محرک خاصی داشته باشد، توجه و دقت بهتر و بیشتری را از او انتظار داریم.
انواع دقت از لحاظ موضوع
دقت حسی: زمانی است که محرک های دیداری و شنیداری مانند صدا یا آهنگ خاص، رنگ خاص یا منظره ی زیبا، توجه ما را به خودجلب کند.
دقت ذهنی: زمانی است که فکر، ایده یا مسئله ای خاص، ذهن ما را مشغول کند.
دقت مستقیم: زمانی است که به دلایل مختلف از جمله علاقمندی، به موضوع خاصی توجه کنیم.
دقت غیرمستقیم: زمانی است که مسئله یا موضوعی به لحاظ مجاورت با موضوع مورد علاقه، توجه ما به خود جلب می کند.
عوامل مؤثر در دقت و توجه
عوامل خارجی مؤثر در توجه عبارتند از شدت (اینکه محرک ارائه شده به صورت فوق العاده قوی توجه همگان را جلب کند)، یکنواختی (تغییر و حرکت باعث بالا رفتن انگیزه و موجب توجه می شود)، تکرار (تکرار موضوع، زمانی می تواند موجبات دقت بیشتر را فراهم کند که در شرایط و موقعیت های متفاوت، با تنوع و تازگی به صور مختلف صورت پذیرد.
عوامل داخلی مؤثر در توجه عبارتند از عادت ها و سازگاری (انسان در اثر عادت کردن به محرک ها و سازگار شدن آن ها، نسبت به این امور بی توجه می شود، خستگی (به وجود آمدن حالت خستگی مانع از کوشش و ادامه کار می شود)، هیجان (وقتی فرد دچار هیجانات شدیدی مانند نگرانی، ترس، اضطراب و غم می شود، نمی تواند بر موضوع معینی توجه کند)، عدم علاقه (غالبا افراد به آن چیزهایی که بیشتر علاقمندند، توجه و دقت بیشتری نیز نشان می دهند.
کودک چیزی را یاد می گیرد که مورد علاقه و نیاز او باشد.
پس مطالب را بر «کانون نیاز و علاقه» ی کودکان همراه سازید.
روش های تقویت مهارت «توجه کردن»
«توجه کردن» مانند سایر مهارت ها نمی تواند به تنهایی و به صورت مجزا بهبود یابد. همه ی روش های آموزشی برای تقویت توجه، باید در ارتباط با یک تکلیف خاص رشد کنند. آموزش «توجه کردن» در یک فعالیت خاص مانند خواندن، هجی کردن، نوشتن و حتی بازی کردن و … بسیاری ضروری است و انتقال رفتار توجه کردن از یک فعالیت به فعالیت دیگر، از اهمیت خاصی برخوردار است. به عنوان مثال، برای بهبود مهارت توجه کردن در تکلیف نوشتن، ابتدا کودک باید درست و راحت بنشیند، قلم را به شکل درست در دست بگیرد، فاصله ی قلم تا کاغذ را رعایت کند، به جهت نوشتن توجه داشته باشد، بین کلمه ها فاصله بگذارد، از نگاه کردن به اطراف و صحبت کردن بپرهیزد و تمام حواسش به نوشتن باشد و بتواند این حالت ها را حفظ کند و کودکانی که در زمان طولانی تری حالت های فیزیکی نامبرده را حفظ می کنند، موفق ترند. وقتی رفتارهای توجه مناسب برای آموزش انتخاب شدند، حالا باید تکنیک ها و راهبردهای آموزشی و لازم برای افزایش انگیزه و توجه به تکالیف یادگیری موردنظر را به کار بندیم.
راهبردهای آموزشی و تکنیک های بهبود، اصلاح و تقویت «توجه کردن»
- روی توجه انتخابی تمرکز کنید: اغلب کودکان برای تمرکز روی مطلب یا موردی مشکل دارند. مثلا ممکن است در یادگیری خواندن به جای تمرکز روی توالی حروف یک کلمه، بر طول یک کلمه یا شکل آن متمرکز شوند. در این صورت لازم است به کودک گفته شود که انجام چه کاری مهم است و باید بهه چه چیزی بیشتر دقت کند. مربی یا معلم لازم است از طریق تجزیه و تحلیل تکلیف مشخص کند که کدام مطلب یا مورد آموزشی مهم است.
- تعداد مطالب و مواد آموزشی که ارائه می کنید، پیچیدگی آن را کم کنید: وقتی کودک همزمان با مطالب زیادی روبه رو می شود، در انتخاب مطالب مهم و اساسی دچار مشکل می شود و از توجه کردن به همه مطالب باز می ماند. اگر معلم تعدادی از موارد ارائه شئه را حذف کند، توجه کودک به مطالب بیشتر خواهدشد. برخی از کودکان قادرند روی یک یا دو مسئله که روی یک صفحه نوشته شده، کار کنند و تمرکز داشته باشند. اما وقتی در یک صفحه، انواع گوناگونی از مسائل آورده شود، پیچیدگی و تعداد تکالیف باعث می شود کودک نتواند به آن ها توجه کند و آن ها انجام دهد.
- افزایش درجه شدت یا پررنگ تر و مهم تر جلوه دادن مطلب یا مورد یادگیری: صداهای ناگهانی، حرکت، رنگ، کوچکی و بزرگی و … عواملی هستند که می تواند برای جلب توجه بینایی کودکان مورد استفاده قرار گیرند. برای مثال اگر کودکی در بازشناسی و خواندن حروف با مصوت ها مشکل دارد، مربی یا معلم می تواند حروف را یک رنگ و مصوت ها را با رنگ خاصی ارائه دهد تا توجه کودک را جلب کند.
- از روش های تازه تر و ایجاد جذابیت استفاده کنید: یک روش مؤثر برای جهت دادن به توجه کودکان، تازگی و شگفت انگیز بودن است. معرفی چیزهای جدید، متفاوت یا غیرمعمول در یک موقعیت یادگیری، اغلب توجه کودکان را بیشتر جلب می کند، مثلا استفاده از برنامه های کامپیوتری در آموزش خواندن و نوشتن
- حس لامسه و حرکت را به کار گیرید: سیستم آموزش خواندن و نوشتن «فرنالد» مثال خوبی است از این که چه طور حس های لامسه و حرکتی می توانند به کودک کمک کنند تا از طریق ترسیم حروف هنگامی که در حال گفتن نام یا صدای آن هاست، به محرک دیداری توجه کند.
- در یک زمان واحد، فقط از یک کانال حسی (بینایی، شنوایی و …) پاسخ بخواهید: کانال های حسی کودکان بی توجه ، به تدریج و همراه با بالارفتن دقت افزایش می یابد.
- موضوع ها و مطالب را دسته بندی کنید و در گروه های مشترک ارائه دهید.
- طول مدت توجه را افزایش دهید: مشخص کردن وسعت و محدوه ی کاری که برای انجام دادن یک تکلیف ضروری است، بسیار مفید است. همچنین تقسیم کردن تکالیف به خرده تکالیف. لازم است کودک بداند چه انتظاری از آنان دارند و بفهمند که در هر مرحله چه کارهایی باید انجام دهند
- از زمان سنج (ساعت یا کرنومتر) استفاده کنید: به کودکان اجازه دهید زمان لازم برای انجام کار را تخمین بزنند و سپس از یک زمان سنج استفاده کنید و هنگامی که کودک موفق شد در طول زمان توافق شده توجه خود را حفظ کند و به کار ادامه دهد، او را تشویق کنید.
- زمان انجام تکالیف را به تدریج افزایش دهید: ابتدا زمان لازم برای انجام یک تکلیف را با دامنه ی وجه کودک منطبق کنید. همیشه از تکالیف ساده و زمان کوتاه استفاده کنید و سپس به تدریج طول مدتی را که بر روی تکلیف کار می شود، افزایش دهید.
- کارهای متفرقه ای به کودک پیشنهاد کنید: تا موقعیت هایی را که مستلزم توجه بیشتر هستند را تشخیص دهد.
- توجه و دقت زنجیره ای را بهبود بخشید: تکالیفی را پیشنهاد کنید که اغلب شامل یک سری از کارهایی است که باید به ترتیب خاصی انجام شوند و این امر، دقت و توجه را در مراحل مختلف و در زنجیره های وابسته به هم می طلبد.